اسناد و مدارک مکتوب کهن از بودن ادیان و مذاهبی دیرینه در ایران باستان و یا سرچشمه گرفتن آنها از این خطه از جهان خبر می‌دهند. در کتاب حاضر، از دین و آیین زرتشتی، کیش مهر، مانویت، باورهای زروانی و آیین مزدکی در پنج بخش مجزا و مستقل سخن می‌رود. نویسندگان در هر یک از این پنج بخش اصولاً نظریاتی آورده‌اند که پژوهندگان عموماً بر آنها باور دارند و به موجب تفاوتی که در ویژگیهای این ادیان و مذاهب هست، درباره هر یک در اندازه و ترازی خاص به بحث پرداخته‌اند. نیز از مباحثی که به نحله‌هایی کوچک‌تر چون کیومرثیه بازمی‌گردد، و از عقاید و ادیانی که نوشته‌ای در باره آنها در دست نیست، چشم‌پوشی شده است و همچنین از آنهایی که ایرانی نیستند، مانند آیین بودا و ادیان یهودی و مسیحی در ایران باستان سخنی به میان نمی‌آید. کوشش بر آن است تا با معرفی کردن کتاب‌ها و مقالاتی ارزشمند، راه برای تحقیق بیشتر دانشجو گشوده شود.